जीवनका सन्दर्भमा जीवनवादीहरू, दर्शनवादिहरू भन्ने गर्छन " तपाईंको जिबनलाई अरु कोही कसैको जिबन सँग तुलना नगरनुस् "
तपाईंको जीबन केबलतपाईंको मात्रै हो त्यसैले त्यो केबल तपाईंको जस्तो छ । अरू कोहि कसैको जस्तो छैन र अरुकोजस्तो हुँदैन पनि, हुनै सक्दैन । तपाईंको दु:ख- सुख अरूभन्दा पृथक छन् । तपाईंको अबस्था केबल तपाईंको अबस्था हो , तेसैले तपाईंको आफ्नो जिबन अरु कोही कैसैको जिबन सँग तुलना नगरनुस् ।
तर यो पङ्तिकार ति जिबन्वादी दर्शनबादी को मान्यता भन्दा ठीक बिपरित मान्यता राख्दछ ।यसलाई 'तुलनावादी सिध्धान्त' पनि भन्न सकिन्छ । यो सिध्धान्त ले के भन्छ भने
- तपाईं जिबनमा सुख सन्तुस्टी चाहानु हुन्छ भने भने तपाईं आफ्नो जिबनको तुलना कुनै अर्को ब्याक्ती सँग गर्नुस् । या आफ्नो बर्तमान अवस्था को तुलना कुनै ब्याक्तिको अर्को अवस्था सँग गर्नुस् । अब को सँग तुलना गर्ने र कस्को कस्तो अवस्थासँग तुलना गर्ने ? यो कुरा जान्नका लागि यहाँ छोटो कथा राखौ - .
....................................................
एक चोटी बुद्धको आश्रममा बिहान बिहानै यौटा कुरामा छलफल हुदै थियो । छलफलको बिषय थियो कुन शिष्य कुन गाउमा भिक्षा माग्न जाने । यो यो शिष्य यो यो गाउँमा जाने भनेर निर्णय भो तर यौटा यस्तो गाउँ थियो जहाँ चोर, फटाहा, लफङ्गाको रजाई थियो । हो ,त्यो गाउँमा जान कोही पनि शिष्य तयार भएनन ।
अन्तीममा
पछाडीबाट यौटा शिष्य बोल्यो -" गुरुवर म जान्छु त्यो गाउँमा ।" बुद्धले पनि सोचे ' ठिकै छ कोही न कोही त जानै पर्थ्यो यो शिष्य जाने भएछ ।'
बुद्ध : ठिकै छ तिमि आज देखी एक मैनाका लागि त्यो गाउमा जानेछौँ ।
निर्णभो । सबै आफ्नो आफ्नो भागमा परेको गाऊँतिर लागे ।
भोली पल्ट फेरी बिहान नित्य प्रार्थनाको समय भो ।त्यो युवक लाइ देखेर बुद्ध छक्क परे । ऊ त सामान्य मुद्रामा देखिन्छ फेरी उसको यौटा हात पनि भाँचिएको छ ,
बुद्ध : बालक के हो ? के भो तिमीलाई ?
छेऊको अर्को शिष्य बोल्यो- गुरुवर हिजो त्यो गाउँमा भिक्षा माग्न जाँदा उँहामाथि कै युवाले जथाभाबी गरेछन, कुटेछन गुरुवर !
बुद्ध :त्यो त ठिक छ तर यो बालकलाई तिनीहरुले कुटे ,लछारपटार गरे त्यो हात पनि भाचिदिए तै पनी सामान्य मुद्रामा छ किन ?
उत्तर शिष्य: गुरुवर म खुसी यो कारणले छु कि ति उत्श्रृङखल युवाहरुले मेरो यौटा मात्र हात भाँचिदिए । तिनिहरूले चाहेका भए दुबै भाँचिदिन सक्थे मार्न पनि सक्थे तर त्यस्तो गरेनन् दया देखाए ।त्यसैले म खुसी छु गुरुवर।
बुद्ध : लौ अब आज त्यो गाउमा अर्को को जान्छ त ?
उत्त शिष्य: गुरुवर मै गईहाल्छु नि !
सबै बाटो लागे ।
भोलीपल्ट बिहान फेरी प्रार्थना समयमा भेट हुन्छ ।
बुद्ध : बालक आज पनि खुसी नै छौ किन ? आज अर्को पनि हात भाँचिदिएछन त ?
शिष्य: गुरुवर म खुसी यस कारणले छु कि मेरो दुईटा हात मात्र भाँचिदिए । तिनीहरुले चाहेका भए मेरो खुट्टा पनि भाच्न सक्थे तर दया देखाए ममा ।तेसैले खुसी छु गुरुवर ।
यति भनि आज पनि त्यही शिष्य त्यो गाऊँ जाने भो -स्वईच्छाले ।
भोलिपल्ट बिहान ।
ति उत्श्रृङखल गाउलेले त्यो भिक्षुको यौटा खुट्टा पनि भाँचिदिए छन ।
बुद्ध :बालक हिजो तिम्रा खुट्टा भाँचेनन् भन्दै खुसि थियौ आज त त्यो यौटा खुट्टो भाँचिदिएछन तै पनि खुसी नै देखिन्छौ त किन ?
शिष्य : गुरूवर म खुसी यो कारणलेछु कि तिनीहरुले मेरो यौटा मात्र खुट्टो भाँचे अर्कोलाइ त कै पनि गरेनन तिनीहरुले चाहेका भए दुईटै भाच्न सक्थे तर दया गरे तेसैले खुसी छु गुरुवर ।
आजको दिन पनि आफु नै त्यो गाउ जाने ढिपी कस्यो -त्यो शिष्यले ।
भोलीपल्ट बिहान । त्यो शिष्य त्याहाँ देखिएन । बुद्धले सोधपुछ गर्दा थाहा भो कुटी मै थला परेर बसेको छ । त्याहा पुगे ।
बुद्ध :बालक आज त यो तिम्रो अर्को खुट्टो पनि भाचीदिएछन । पुरै जिउ भरि घाऊ नै घाऊ छ । तै पनि तिमी खुसी नै देख्छु किन ?
शिष्य: गुरुवर म खुसी यो कारणले छु कि तिनिहरुले मेरो हात खुट्टा मात्र भाँचे । तिनीहरूले चाहेका भए मलाइ त्यही मारिदिन सक्थे । तर तेसो नगरी दया देखाए । तेसैले खुसी छु गूरूवर ।
बुद्ध : अनि तिम्लाइ त्याहीँ मारि दिएका भए त दुखि हुन्थ्यौ कि ?
शिष्य : हैन गुरुदेव मलाइ त्यहि मारीदिएका भए पनि म खुसी नै हुन्थे किनकी मलाइ तिनीहरु आजका दिनमा मारे जब कि सुरू कै दिनमा पनि मार्न सक्थे । तर दया देखाए ।
बुद्ध कै बोलेन । बोले त केबल यौटा बाक्य । त्यो पनि मनमनै - ' मैले दिएको शिक्षा यौटा चै शिष्यले चै ग्रहण गरेछ है ।'
......................................................................
घटना जुनसुकै हुन् तपैले आफुलाइ को र कस्तो अबस्थासँग तुलना गर्नुहुन्छ त्यसले निर्धारण गर्छ तपाईको सुख अनि दु:ख । त्यो शिष्यले 'आफ्नो स्थिति अझ खराब हुन सक्थ्यो तर भएन 'भनेर खुसी मनायो ।
त्यहि घटनालाइ ' बेकारमा गईएछ । नजाने चै सद्दे छन् म बाठ्ठो भएर गएको यस्तो भो ! मेरा मित्र सबै ठिकै छन आफु चै अपाङ्गो भइने भो ' हो , यो तरिकाले त्यो शिष्यले सोचेको भा पक्का पनि दुखि हून्थ्यो ।तर उसले उसको अबस्था अझ खराब हुन सक्ने स्थितिसँग तुलना ग-यो र खुसी नै भो ।
तसर्थ सुख यै हो दुख यै हो भनेर भन्नै सकिन्न ।यो तपाईंको तुलना वादी दृष्टिकोणमा भर पर्दछ ।
संसारमा कोही पनि बिद्वान छैन । र कोही पनि मुर्ख छैन । कोहि पनि धनी छैन कोही पनि गरिब छैन । कोही पनि राम्रो छैन । र कोही पनि नराम्रो छैन । कोही ठुलो छैन कोही सानो छैन ।
हो, फलानो भन्दा फलानो ठुलो होला , फलानो भन्दा फलानो जान्ने होला । फलानो भन्दा फलानो मुर्ख होला । फलानो भन्दा फलानो ठुलो सानो होला ।तर आफैमा ठुलो -सानो ,जान्ने- नजान्ने, मुर्ख- बिद्वान हुँदैन ।
तसर्थ यो तुलनावादी दिध्धान्त को निष्कर्श के हो भने सूख- दुख, धनी- गरिब, असल- खराब, राम्रो- नराम्रो, ठुलो- सानो, कालो -गोरो ,बिद्वान- मुर्ख भन्ने हुँदै हुदैन । त्यो कुरा आफैमा भर पर्दैन बरु त्यो कुरो तिसँग भरपर्छ जोसँग तपै तुलना गर्नु हुन्छ ।
कालो बस्तु पनि त्योभन्दा झन कालो बस्तुसँग तुलना गर्दा गोरो भईदिन्छ ।
जस्तो तपैसँग ऐले गोजीमा हजार रूपैयाँ छ । अब तपै दुखि हुने कि खुसी ?
यो तपैको हेराइमा भर पर्छ अर्थात तुलनामा भर पर्छ । मानौ अहिले साथमा तपाईंसँग १० हजार रुपैया छ अब यस्तो अवस्थामा यदि तपाईंले लाख रुपैया बोकेको मान्छेसँग आफुलाई तुलना गर्नु भो भने पक्कै दुखि हुनुहुनेछ ।
तर त्यही बेला तपैले एक सुक्का पनि गोजीमा नभएकाहरूसँग आफुलाई तुलना गर्नु भो भने म लेखेरै दिन्छु तपै पक्का खुसी हुनुहुनेछ । यो त यौटा उदाहरण मात्र हो 'तुलनावादी सिध्धान्त' को। यदी यो तुलनावादी सिध्धान्तको रहस्यलाई सुक्ष्म रुपमा बुझियो भने खुशीको रहस्य बुझिए सरी हुनेछ । मान्छेका जिबनमा बर्तमान अवस्थामा देखा परेका यावत तनाब, निरासा, असन्तुस्टी, बैर्भाब,द्वन्द जस्ता तत्वहरुले ठाउ नै पाउने छैनन ।
-
-शंकर निरौला 'निरक्षर'
